سواد رسانه ای

مقدمه

از ضرورت های عصر جهانی شدن، نیاز به آموزش و پرورش در قرن بیست و یکم و تعلیم وتربیتی است که افراد جامعه را برای رویارویی با چالش های زندگی در حال تغییر و غیر قابل پیش بینی آماده سازد، یکی از مهمترین چالش های عصر جهانی شدن در سطح کلان، نفوذ پذیری مرزها و انتشار بی حد و مرز پیام های رسانه ای در جوامع است و در سطح خرد نیز دیگر، دیوارهای منازل چارچوب انحصاری و شخصی شهروندان محسوب نمی شوند بلکـه فضـایی بـرای نفـوذ امـواج رسانهای هستند. در شرایط فوق، چگونه می توان زمینه های شناختی و انگیزشی لازم را در شهروندان ایجاد کرد تا بـه صورت خود انگیخته نسبت به محتوا و عملکرد رسانه ها واکنش نشان دهند و در مواجهه خود با رسانه ها و محتوای آن از راه تحلیل و تعمق، معنا بخشند.(مایرز،7،1386)

سواد رسانه ای

امروزه سواد رسانه ای، مهارتی پر کاربرد و اساسی برای شهروندان عصر فناوری اطلاعات و دیجیتال محسوب می گردد و مخاطبان فعال رسانه ای نقش مهمی در بالا بردن مزیت رقابتی پایگا ه های خبری دارا می باشند . نصیری(1384)

اصطلاح سواد رسانه از برای اولین بار توسط مک لوهان در سال 1965 و با هدف تغییر نگرش مخاطب رسانه مورد استفاده قرار گرفت. پروفسور کاظم معتمدنژاد، سواد رسانه ای را نوعی درک متکی بر مهارت می داند که می توان بر اساس آن ماهیت انواع رسانه ها و تولیدات هر یک را از یکدیگر تفکیک نمود و بر میزان سنخیت پیام محتواها با عدالت اجتماعی قضاوت نمود.

صاحب نظران معروف کانادایی نقطه نظراتی را مطرح کرده اند؛ پات کیپینگ معتقد است: « سواد رسانه ای از شما شهروند بهتری می سازد.» وی در ادامه می افزاید؛ افرادِ دارای سواد رسانه ای به این مسـئله توجـه دارنـد کـه رسانه ها برای انتقال دیدگاه ها، اطلاعات و اخبار بسیار ظریف و پیچیده عمل می کنند. همچنین این افراد می دانند که از تکنیک ها و شیوه های خاصی برای خلق پیام و تحت تاثیر قرار دادن احساسات و عواطف استفاده می شـود .

سواد رسانه ای می تواند تکنیک های هدف گذاری شده را شناسایی کند. افراد دارای سواد رسانه ای مـی تواننـد در ایـن باره بحث و تبادل نظر کنند که چه کسی یا کسانی در رسانه ها ذینفع هستند و چه کسی یـا کسـانی کنـار گذاشـته و نادیده گرفته می شود و به چه دلیل این اتفاق می افتد. افراد دارای سواد رسانه ای منابع مختلف اطلاعات وسرگرمی ها را جستجو می کنند و از رسانه ها بر اساس نیازهای اطلاعاتی خود بهره مند می شوند. آنها مـی داننـد در مواجهـه بـا رسـانه چگونه عمل کنند تا اینکه بخواهند اختیار عمل خود را به رسانه ها واگذار نمایند. از این نظر افراد دارای سواد رسانه ای، شهروندان بهتری هستند.

با توجه به آن چه گفته شد، کارکرد اصلی سواد رسانه ای به عنوان یکی از مهم ترین پدیده های عصر اطلاعات ؛ کمک به مخاطب برای افزایش سطح دانش و اطلاعات و حضور فعالانه در تولید و تفسیر پیام ها تعریف می گردد.

باری دونکان، عضو انجمن سواد رسانه ای کانادا، سواد رسانه ای را پاسخی به حل مشکلات ناشی از رسانه ها می داند . به زعم وی این پروژه بایستی به عنوان بخشی از واکنش های آموزش مدارس نسبت به خشونت و آسیب های رسانه ای درنظر گرفته شود.

دونکان به دلایلی نظیر: نقش مسلط رسانه بر حیات فرهنگی و سیاسی، قدرت بالای خلق مدل های ارزشی و رفتاری توسط رسانه، قابلیت و استعداد رسانه بر تربیت مخاطب منفعل و مجذوب؛ کسب سواد رسانه ای را ضروری می داند.

مطبوعات و خشونت

از جنبة نظر تاریخی انتشار اخبار خشونت آمیز و منازعات جهانی مدتهاست کـه مـورد توجـه قرار دارد. اگر وسایل ارتباط جمعی نبود، سالها طول می کشید تا از جنگ های داخلـی آمریکـا مطلع شویم.

خشونت در مطبوعات؛ عملاً ورود خون به مطبوعات (Une la a Sang ) از سال 1836 میلادی آغاز شد. روزنامة نیویورک هرالد در تاریخ 16 آوریل 1836 گزارشی با مضمون منتشر کرد: “الن جوویـت بـه وسیلة عاشقش کشته شد.” گزارشی که در محل وقوع حادثه تهیه و تمام جزئیات آن از حضـور پلیس در محل و سؤال و جوابهای افراد یادداشت و منتشر شد(kayser,1955:107) .

یکی از نخستین بحث ها و مجادلات در روزنامه، به زمان ریاست جمهوری آبراهام لیـنکلن(Lincoln (Abraham باز می گردد. دورانی که صحبت از لغو برده داری در ایالات متحده بـود و مطبوعات نقش بسزایی در این مجادله داشتند. روزنامة تریبیون یکی از مطبوعاتی بود کـه خـود را درگیر ایـن موضـوع کـرد و در یکـی از سـرمقاله هـای خـود بـه تـاریخ 20 اگوسـت 1862 تحت عنوان “دعای 20 میلیون نفر” جنجال بزرگی برپا کرد. (Emery,1962:286) در روز 14 آوریل 1865 خبر تأسف انگیزی از خبرگزاری آسوشیتدپرس مخابره شـد با مضمون: واشنگتن، جمعه، 14 آوریل 1865” :رئیس جمهور شب گذشته در تئـاتر هـدف گلولـه قرار گرفت و احتمال میرود که کشته شده باشد.” (همان: 312(

روزنامة لوپوتی ژورنال، اولین روزنامة یومیه فرانسه، چند روز به طور پیـاپی کشـتار جمعـی اعضای یک خانواده را که توسط شخصی معروف به تروپمان به قتل رسیده بودند، منتشر کرد. واقعه در سال 1869 روی داد و این روزنامه جریان ماوقع را در سه صفحه به چاپ رساند. روز پس از اعلام این جنایت در آن شمارة روزنامه، تیراژ به 403 هزار و 950 نسخه افزایش یافت و سپس با یافتن هفتمین جسد تیراژ به 448 هزار و 300 ،و با پیدا شدن جسد هشتم به 467 هزار رسید، رقمی که تا آن تابستان در فرانسه سابقه نداشت. (kayser,1955:108)

بدین ترتیب رسوایی ها و جنایت در سطح کشـورها یکـی از عوامـل افـزایش تیـراژ شـد و نشریات برای این منظور بیشتر به سمت اینگونه رویدادها رفتند. در این میان یکی از عوامل تأثیرگذار بر ورود انبوه اخبار خشونت آمیز به مطبوعـات، جنـگ اول جهانی بود. اهمیت ایـن جنـگ در تـاریخ مطبوعـات حـائز اهمیـت اسـت چراکـه هیئـت روزنامه ها و روزنامه نگـاری را دگرگـون سـاخت و بـه نحـوی خشـن مـانع از رشـد و تکامـل مطبوعات شد.

تبلیغات شدیدی برای رژیم های حاکم بر آنها صورت می گرفـت کـه سـدی در برابر اندیشه های آزادی خواهانه بود. با این حال این جنگ برای مطبوعات دو ویژگی مثبت نیـز داشت: افزایش تیراژ و تمرکز مؤسسات مطبوعاتی.

قدیمی ترین انتقادی که بارها و بارها تکرار شده، نسبت به روزنامـه هـایی اسـت کـه اخبـار تحریک کننده یا احساس برانگیز منتشر می کنند. مطبوعاتی که چنین رویدادهایی را منتشر می کنند جامعه را به زحمت می اندازنـد و زمـانی این اخبار حادتر میشود که ارزش های اجتماعی برهم خورده و مغشوش می شود. نمونه هایی از ایـن شـیوة روزنامـه نگـاری پنـی پـرس journalism)penny press ) در دهـة 1830 توسـط جیمزگوردون بنت ، روزنامه نگاری زرد (yellow journalism) توسـط جـوزف پـولیتزر و ویلیـام راندولف هیرست در اواخر قرن نوزدهم و آنچـه کـه در دهـة 1920 روزنامـه نگـاری خشـن و جنجالی نام گرفت، شروع به فعالیت کردند.

تحقیقی در روزنامه ها و هفته نامه های بریتانیا دربارة انعکاس اخبار مربوط به تجاوز نشان داد که طی سال های 1951 تا 1985 این مورد در روزنامه ها نیز افزایش یافتـه اسـت.

طی سالهای 2010 تا 2012 پژوهش هـای صـورت گرفتـه در روزنامه های کانادایی نشان داد که روزنامه ها سـعی دارنـد تـا محرومیـت هـای اجتمـاعی مـردم بی خانمان را نشان دهند و به سمت رد کردن ورود آنها به عنوان شهروندهای معمولی باشند .

به نظر می رسد این نحوة برخورد برای وادار کردن آنها به تحرک و تغییر دادن نحوة زنـدگیشـان ( 48 (Schneider, 2013: است .

در مطبوعات برخورد و خشونت در سه شکل موجود است. ارزش برخورد بـرای انتخـاب رویداد و تبدیل آن به خبر، استفاده از تصاویر و عکسهایی که اصطلاحاً فجیع نامیده می شـوند؛ و استفاده از واژگانی که به رویدادها جهت می دهند.

ارزش برخورد

اساساً هرگونه رویدادی که حاوی کشمکش، درگیری و اخـتلاف میـان افـراد، گروه ها، ملت ها و حتی حیوانات با یکدیگر در طبیعت باشد را شامل مـی شـود. برخـوردی کـه می تواند جسمانی، فکری و ایدئولوژیکی باشد.

روزانه ده ها گزارش و خبر حاوی ایـن بعـد در مطبوعات دیده مـی شـود؛ سـرقت، تصـادف، قتـل، سـیل، جنـگ ، طوفـان، زلزلـه، اعتصـاب، سوءاستفادههای مالی، جدالهای سیاسی، تظاهرات و بسیاری وقایع دیگر. اما اهمیت این ارزش از آنجا ناشی میشود که باعث برهم خوردن توازن موجود در جوامع میشود.

عکس های فجیع

عکس لحظه ها را ثبت می کند، لحظـه هـایی تلـخ و شـیرین. گـاه گیـرا و بـه یادماندنی و زمانی خارج از معیارهای خبری که نمـی تـوان بـه سـادگی از آن هـا گذشـت. ایـن تصاویر به عنوان عکسهای فجیع شناخته شده اند. این نوع عکس ها لحظات غیر متعارف زندگی بشری را ثبت می کننـد و بیننـده را بـه خشـم، نفرت و حتی جنون می کشاند. هرچند چاپ این نوع عکس ها موافقان و مخالفانی در مطبوعات دارد اما با این حال در زندگی هر روزه انسان کم نیست.

تغییر جهت در افکارعمومی

تحریک و به هیجان آوردن افکـارعمومی بـرای اجـرای سیاسـتی خاص امری متداول در مطبوعات شده است. این عمل به خبر سمت و سو می دهد. بـرای درک بهتر موضوع باید به بار معنایی واژگان توجه داشت. کلمات یک معنای حقیقی و یک بار عاطفی ویژه را با خود به همراه دارند. در این مورد نقش مخاطب و تعبیر او از واژه نیز اهمیت می یابد.

شهروندان و سواد رسانه ای

برای ارتقاء نقش شهروندی و مشارکت فعال و موثر آنان در عصر جهانی شدن، فهماندن تدریجی سواد رسانه ای به آنان ضرورتی اساسی و اجتناب ناپذیر است. چرا که سواد رسانه ای به دنبال قدرتمند کردن شهروندان و تغییر دادن ارتبـاط غیرفعالانه آنان با رسانه و تبدیل آنان به ارتباط گرانی فعال و پویا است.

سواد رسانه ای شهروندان را قادر می سازد تا بـا شیوه ها، دستورالعمل ها وساختار فرهنگ رسانه ای بیشتر آشنایی پیدا کرده و آن را مورد چالش قرار داده و به راحتـی تسلیم پیام های رسانه ای نشوند. با توجه به آنکه شهروندان عصر جهانی شدن در یک محیط رسانه ای زندگی می کننـد ضرورت دارد تا با کسب مهارت ها و تکنیک های جدید، تعامل موثرتر و عمیق تری با لایه های مختلف پیام های رسانه ای داشــته باشــند و مهــارت هــای ارتبــاطی و فهــم رســانه ای اشــان را در اســتفاده صــحیح تــر از رســانه هــا ارتقــاء بخشند. (روگو، 2009،72)

آنچه که در مورد فراگیری سواد رسانه ای اهمیت دارد آن است که بدانیم سـواد رسـانه ای صـرفا "منـع " شـهروندان از پیام های ناخواسته رسانه ای نیست. اگر چه برخی گروه ها سعی در ترغیب خانواده ها به خاموش کـردن تلویزیـون خـود دارند ولی حقیقت این است که رسانه چنان با فرهنگ محیط اجتماعی افراد عجین شده که حتی اگر شما تلویزیـون را هم خاموش کنید نمی توانید از فرهنگ رسانه ای امروز فرار کنید. زیرا پیام ها مثل اکسیژنی تنفس می کنیم ما را احاطـه کرده است و دیگر رسانه ها صرفا بر فرهنگ ما تاثیر نمیگذارند بلکه خود فرهنگ ما هستند. (باکینگهام،18،2003)

بنابراین، سواد رسانه ای کمک به شهروندان است که دانش کافی، تفکر انتقادی و سواد لازم را از تمام اشـکال رسـانه ای کسب کرده تا بتوانند آنچه را که می بینند، می شنوند و می خوانند، خود تحلیل و کنترل کنند پـیش از آنکـه از سـوی رسانه ها کنترل شوند.

برای فهم رسانه ای نیازی به حفظ کردن حقایق یا آمار درباره رسانه نیست بلکه لازم است که یاد بگیریم چطور درباره آنچه که می بینیم و می خوانیم و می شنویم، سوالاتی درست و سنجیده مطرح سازیم. لن مسترمن، نویسنده و مدرس، سواد رسانه ای را "خودشکوفایی در تفکر انتقادی" و یا "توانایی تفکر کردن درباره خـود " مـی نامـد.

جمع بندی و نتیجه گیری

همزمان با ورود به قرن 21 سیستم های اطلاعاتی و ارتباطاتی به طور فزاینده ای دچار پیچیدگی و همـه جانبـه گرایـی شده اند. این پیچیدگی ها موجب شده اند تا پیام های تولید شده توسط رسانه ها، مخاطبان خود را در گوشه و کنار جهـان دچار نوعی سردرگمی و تردید در انتخاب پیام ها کنند. به عبارت دیگر، در عصر جهانی شدن و بـا توجـه بـه گسـترش ارتباطات و فن آوری های اطلاعاتی و افزایش خروجی های رسـانه ای مباحثـات جـدی پیرامـون گسـترش مهـارت هـای مدیریت و مهارت های اطلاعاتی مطرح شده است.

آگاهی یافتن درباره استفاده هـا و سـوء اسـتفاده هـای ممکـن، مزایـا و مشکلات مربوط به رسانه ها، می تواند به شهروندان در تعیین تاثیر پیام های رسانه ای یاری رساند. با توجه بـه اینکـه در دنیای امروز رسانه ها یکی از اجزای اصلی جوامع بشری هستند، آموزش سواد رسانه ای یکی از ملزومـات اساسـی بـرای شهروندان محسوب می گردد.

هدف اصلی از آموزش سواد رسانه ای کسب مهارت در مدیریت اطلاعات، شناخت تاثیرات ممکن در استفاده از رسانه ها، و افزایش پتانسیل جهت انجام گفتمان دموکراتیک در جامعه جهانی است. چراکه شهروندان برخوردار از سواد رسانه ای، در برابر حجوم اطلاعات رسانه ای، آسیب پذیری کمتری دارند زیرا پیام هایی را که به منظور تاثیرگذاری بر آنها طراحی و ارسال شده ـ در سطوح مختلف ـ مورد شناسـایی قـرار مـی دهنـد و قـادر خواهند بود خود مختاری بیشتری در مواجهه با پیام های رسانه ای داشته باشند.

از جمله اهداف آموزش سواد رسانه ای کمک به شهروندان عصر جهانی در جهت:

1- افزایش شناخت شهروندان از پیام های رسانه ای که دریافت می کنند .

2- تشویق شهروندان به گزیده تر عمل کردن در انتخاب رسانه ها .

3- یاری رساندن به شهروندان در جهت آگاه تر شدن نسبت به واکنش های رسانه ایشان .

4- کمک به شهروندان در جهت رمزگشایی محیط رسان های پیرامون خود.

5- افزایش توان داوری و قضاوت شهروندان به منظور شناسایی مزایا و معایب یک پیام .

6- تقویت دیدگاه انتقادی شهروندان نسبت به رسانه ها به منظور پربارتر کردن محیط زندگی .

که پیامدهای چنین آموزشی می تواند کمک به شهروندان در پاس داشت حقیقت، استقلال عمل فـردی، تقویت رشـد شخصیتی فرد، برقراری ارتباطی تعاملی، دو سویه و توام با لذت با رسانه ها باشد.

بهمن علی بخشی

کارشناس ارشد روابط عمومی

[e-mail]

منابع:

* تاجریان، علیرضا . مدیریت رسانه و سازمان های خلاق ص 123

* صدیق بنای، هلن(1385). «زندگی ما در گرو رسانه» همشهری آن لاین. hamshahrionline.ir

* شکرخواه، یونس (۱۳۸۸). تفاوت سواد رسانه ای

* نصیری، بهاره (1384). فصلنامه مطالعات رسانه ای. پاییز 1391، سال هفتم - شماره 18

* مک لوهان، مارشال (1964). برای درک رسانه ها. ماهنامه علمی تخصصی صدای جمهوری اسلامی ایران.

سال هشتم. شماره 50

* مایرز، چت (1386)آموزش تفکر انتقادی، ترجمه خدایار ابیلی، انتشارات سمت.

* فصل نامه رسانه. سال بیست و پنجم- شماره2

Buckingham, D.(2003),Media Education: Literacy, Learning and Contemporary Culture.

Cambridge: Polity Press.

Hour "Journal of Rogow, Faith. (2009) "Teaching Media Literacy in Less Than an 74-Media Literacy Education, 72

Schneider, Barbara (2013), Reporting Homelessness; Practice,product,profession. Journalism Practice. Routledge. Vol. 7 No.1. Feb.

Interpretative History of Emery, Edwin (1962), The Press and America ( AnHall.–Journalism) Second Edition. N.J. Prentice

Kayser, Jacques (1955), Mort D'UNE LIBERTE: Techniques et Politique de L'Information. Paris.Librairie Plon .

نقش روابط‌ عمومی در افزایش سطح سواد رسانه‌ای در جامعه انکارناپذیر است

عدم توجه به بالا بردن سطح سواد رسانه‌ای در بین افراد جامعه باعث باعث بروز مشکلاتی عدیده در فضای مجازی کشور شده است.

داود زارعیان عضو کمیته علمی یازدهمین همایش روابط‌عمومی الکترونیک که به مناسبت در پیش بودن چهارمین هفته روابط‌عمومی سخن می‌گفت با بیان این مطلب افرزود: در دنیای امروز، استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به جز لاینفک زندگی افراد تبدیل شده بطوریکه هر روزه شاهد رشد روزافزون نرم‌افزارهای مختلف و افزایش استفاده از آنها در بین افراد جامعه هستیم و علی‌رغم این افزایش نرم‌افزاری متاسفانه فعالیت‌ چندانی در خصوص نحوه استفاده صحیح و کاربردی از آنها صورت نگرفته و تنها در هنگام بروز مشکلات با برگزاری جلسات متعدد، نسبت به اتخاذ تصمیماتی لحظه‌ای همچون حذف یا فیلتر کردن آن رسانه یا نرم افزار پرداخته‌ایم و در واقع به نوعی با پاک کردن صورت مساله خواسته‌ایم به رفع مشکل بپردازیم.

زارعیان در خصوص علت بروز مشکلات بوجود آمده در فضای مجازی و دلایل آن عنوان کرد: عدم توجه به بالا بردن سطح سواد رسانه‌ای در بین افراد جامعه باعث شده تا فرهنگ صحیح استفاده از این ابزار که در واقع همگی تبدیل به رسانه‌ای مجزا با دیدگاه‌ها و محتوای مختلف و متفاوت شده‌اند، شکل نگیرد و این در حالی است که در شرایط فعلی افزایش سطح سواد رسانه‌ای جوامع به یکی از اصلی‌ترین ضرورت‌ها و نیازهای اصلی فضای واقعی و مجازی تبدیل شده که عدم توجه به این نکته بدون تردید در آینده‌ای نه چندان دور باعث ایجاد مشکلات بیشتری در سطح جامعه و خانواده‌ها خواهد شد.

عضو کمیته علمی یازدهمین همایش روابط‌عمومی الکترونیک، ادامه داد: ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای در جامعه، امری نیست که بتوان در کوتاه مدت و توسط حوزه یا نهاد را انجام شود و می‌بایستی تمامی دستگاه‌های اجریی کشور با فعالیت گسترده در این خصوص، نسبت به این حل این موضوع تلاش کنند و از بروز آسیب‌های جدی، چه به لحاظ فردی و چه به لحاظ اجتماعی جلوگیری نمایند.

وی در خصوص نحوه اجرایی کردن این موضوع گفت: به نظر بنده برای این منظور در ابتدا می‌بایستی با تدوین برنامه‌ای جامع که در آن از نقطه نظرات اساتید و نخبگان تمامی حوزه‌های مرتبط از جمله تشکل‌های مردم نهاد و وزارتخانه‌های مختلف همچون آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، ارتباطات و فناوری اطلاعات و... و نیز نهاد‌هایی همچون شورای عالی فضای مجازی کشور در کنار استفاده از تجربیات دیگر کشورها و بومی‌سازی و انطباق آن با فرهنگ ایران، استفاده شده باشد اقدام نمود و در گام بعدی و در ابتدا با پیاده‌سازی این برنامه در مدارس نسبت به ارایه آموزش‌های اصولی در خصوص نحوه استفاده صحیح از فضای مجازی اقدام نمود تا از ایجاد فرهنگ صحیح در آینده اطمینان حاصل کرد و در مرحله بعد نیز با ایجاد محتوای مناسب با محیط کشور و موردپسند جامعه به سطحی رسید که دیگر استفاده از مطالب ناصحیح و نامربوط به عنوان مشکل اصلی مورد بحث نباشد و خود افراد با توجه به آموزش‌هایی که در قالب محتوای ارایه شده و به صورت غیرمستقیم دریافت می‌کنند، نحوه صحیح استفاده از رسانه‌ها و فضای مجازی را به عنوان یک امر نهادینه شده در جامعه گسترش دهند.

زارعیان در پایان به نقش مهم و اساسی روابط‌عمومی به عنوان نهادی کاملا تاثیرگذار در این خصوص اشاره کرد و گفت: جه بخواهیم و چه نخواهیم روابط‌عمومی به عنوان یک نهاد اثرگذار در تمام اتفاقات و مسائلی امروز جامعه دارای نقشی اساسی است و این روابط‌عمومی‌ها هستند که با انعکاس مسائل جامعه در سازمان و بلعکس، اثری مستقیم در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها دارند. روابط‌عمومی می‌تواند با درک صحیح از شرایط، ضمن آگاه ساختن مدیران و مسوولان از روند اجرای اقدامات انجام شده، با ارایه راهکارهای صحیح در تدوین برنامه‌های آتی و همراهی و نیز نظارت بر اجرای صحیح آنها نسبت به ارایه نقش انکارناپذیر خود در افزایش سطح سواد رسانه‌ای اقدام نماید.

فقر سواد رسانه‌ای؛ ریشه‌های غفلت از ظرفیت رسانه‌ها و فناوری‌های نوین

نسل‌های فعال در حیات اجتماعی جامعه ایرانی، سه نسل x، y وz[1]     هستند. نسلx همان نسل جوانند که با جمعیتی بیش از 24 میلیون نفر رقم زنندۀ رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی در ایران هستند. نسل‌هایy وz را می توان به ترتیب نسل نوجوان و کودک نامید.

 ویژگی این نسل این است که مصرف رسانه‌ای آنها نسبت به مصرف رسانه‌ای نسل‌های میانسال و سالمند یعنی همان والدین و بزرگسالان خود تغییر و تحول عمده پیدا کرده و به نوعی ذائقه رسانه‌ای آنها متفاوت از نسل‌های گذشته است. نسل‌های میانسال و سالمند در جامعه امروزی ما مخاطب برنامه‌های شفاهی تلویزیون‌های ملی و فراملی هستند، در حالی که نسل های جوان(X)، نوجوان(Y) و کودک(Z)، کاربران اصلی فناوری‌های نوین ارتباطات و اطلاعات، کامپیوتر و تلفن‌های هوشمند، اپلیکشن‌های مختلف مرتبط به آنها و رسانه‌های اجتماعی نوین( وب 2 و 3 و شبکه های اجتماعی و وبلاگ ها و میکروبلاگ‌ها و....) هستند. به ویژه دو نسل کودک و نوجوان در یک دنیای کاملاً رسانه‌ای شده و در دوران اوج حضور کامپیوترها و گسترش رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های هوشمند متولد شده و یا جامعه پذیر شده‌اند.

به همین دلیل اهمیت زیادی دارد که جنبه‌های مختلف تاثیر و تاثر استفاده کودکان و نوجوانان از این رسانه‌ها مورد توجه قرار بگیرد. نکته‌ای که در این بین وجود دارد این است که نسل جوان و کودک ما نسبت به نسل والدین از سواد فنآورانه(فنی و تکنیکی) بیشتری برخوردارند، یعنی از مهارت فنی نحوه کار با رسانه‌های هوشمند( لپ تاپ، کامپیوتر، تلفن و...) برخودارند اما در عین حال از سواد رسانه‌ای برخوردار نیستند. سواد رسانه‌ای یعنی توانایی تجزیه و تحلیل کارکردهای هر رسانه و توانایی اثرسنجی مثبت و منفی هر رسانه و ابزار در زندگی و کار و فعالیت‌های مختلف. این مساله عوامل مختلفی دارد. یکی از مهمترین این عوامل عدم برنامه ریزی مناسب برای معرفی و ایجاد شناخت و نحوه تعامل با رسانه ها و ابزارهای ارتباطی و رسانه‌ای در کشور است. واقعیت این است که رفتار و برخورد ما با فناوری، برخوردی قهری و انکاری بوده و کمتر به بررسی ابعاد و ظرفیت های آن برای توسعه ملی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پرداخته ایم

به هر حال باید بپذیریم که وارد قطار تکنولوژی جهانی شده ایم و این قطار ما را با خود می برد. از قبل برای سوار شدن برنامه ریزی نکرده ایم، اینکه چرا سوار شدیم؟ مقصدکجاست؟ کجا داریم می رویم؟ در مسیر می توانیم چه کارهایی بکنیم و... مشخص نیست. نکته اینجاست که حتی الان هم که ما از سر اختیار یا اجبار وارد این قطار بدون وقفه شده ایم، به جای برنامه ریزی برای استفاده بهینه از این وسیله و مزیت های آن، مشغول مشاجره های بی هدف با هم هستیم؛ فیلترینگ و سانسور و پارازیت. غرق مشاجره و درگیری بر سر این موضوع شده ایم غافل از اینکه قطار بدون توجه به بحث های بیهوده ما، مسیر خود را پیموده و از ایستگاه‌های مختلف عبور کرده و بهره ای نبرده ایم. عامل بعدی که ما را در این مسیر و در استفاده از این فنآوری‌ها با مشکل مواجه کرده، تعدد مراکز تصمیم گیری در حوزه فضای مجازی است. در حال حاضر مراکزی مانند مرکز رسانه‌های دیجیتال، شورای عالی فضای مجازی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ... در این حوزه تصمیم می گیرند و اینها تنها بخش هایی هستند که به صورت رسمی در این حوزه مسوولیت دارند و تعداد زیادی از مراکز هم هستند که بدون اینکه مسوولیت مشخصی در این حوزه داشته باشند دست به تصمیم گیری در این وادی می زنند و هر گروه و نهاد هم با دیدگاه خود وارد عرصه می شود و می خواهد منویات خود را اعمال کند. از طرف دیگر اغلب این برخوردها هم حالت قهری دارد و در پی انکار واقعیت های موجود در این فضاست. این مساله خود آسیب های زیادی برای کاربران ما به همراه دارد.

در حال حاضر بسیاری از کشورها و کمپانی های دنیا از این فضا و از تکنولوژی های جدید برای دنبال کردن و تحقق اهداف فرهنگی و اقتصادی و توسعه کسب و کار و اشتغال خود استفاده می‌کنند، اما ما از این مساله غفلت کرده‌ایم. ما می‌توانیم با تکیه بر قدرت فرهنگی کشورمان، حضور پر رنگی در این عرصه داشته باشیم و محتواهای بومی و قوی تولید کنیم اما به دلیل اینکه این فضا را به درستی درک نکرده‌ایم و در اغلب موارد منکر وجود آن هم می‌شویم، خود را از مزایایی که حضور قوی و موثر در این فضا می تواند برایمان داشته باشد محروم کرده‌ایم.

عواملی که برشمردیم به فقر و ضعف سواد رسانه ای کاربران منجر شده است چون کاربر با جنبه های مختلف این رسانه ها و کارکردهای مختلف آن در حوزه اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آشنا نیست، بنابراین به شکل منفعلانه از این رسانه‌ها استفاده می‌کند و تنها به پر کردن اوقات فراغت و استفاده سرگرمی محور از آن می پردازد. به واقع، در حال حاضر اکثر کنش‌ها و واکنش ها و بیشترین مدت زمان حضور کاربر در شبکه‌های اجتماعی معطوف به سرگرمی و گذران اوقات فراغت به شکل منفعلانه است، در حالی که کاربر می‌تواند از این فضا استفاده ای اقتصادی یا آموزشی بکند اما این گرایش‌ها در کاربران ایرانی بسیار ضعیف است شاید چون کاربر در مدرسه و دانشگاه آموزش های لازم را ندیده است.

 به طور کلی می توان گفت استفاده منفعلانه از این رسانه‌ها نه تنها موجب افزایش دانش و تخصص و اشتغال کاربر ایرانی نشده بلکه موجب ایجاد آسیب و اعتیاد رسانه‌ای هم شده است، تا جایی که عده‌ای براین باور هستند که شاید اگر این رسانه‌های نوین نبودند، نسل‌های جوان و نوجوان و کودک ما از وقت خود استفاده بهتری می‌کردند. اکنون فعالیت اغلب کاربران رسانه‌های اجتماعی نوین، در این شبکه‌ها معطوف به دوست یابی و به اشتراک گذاشتن جملات و عکس‌ها و محتواهای سرگرمی محور است. به جرات هم می‌توان گفت که این اتفاق نتیجه رویکرد اشتباه سیاستگذاران حوزه فرهنگ و رسانه بوده است، چرا که ما در صدا و سیما، سینما، مطبوعات و ... هیچ جایی برای آموزش سواد رسانه ای در این حوزه در نظر نگرفته ایم و راه و روش درست استفاده از این شبکه‌ها را به افراد جامعه نیاموخته ایم که این مساله علاوه بر تاثیراتی که هم اکنون می بینیم تاثیرات شناحتی و دراز مدتی هم دارد که خود را در نحوه تربیت و جامعه پذیری نسل آینده نشان خواهد داد. بنابراین برای جلوگیری از بروز این تاثیرات منفی باید واقعیت این رسانه‌های نوین را بپذیریم و برای آموزش جنبه های مختلفی که این تکنولوژی‌ها دارند تلاش کنیم و لازمه این کار نیز این است که نگاه واقع بینانه‌ای به این حوزه داشته باشیم.

سواد رسانه ای در ایران صفر است

تعریف کلی سواد رسانه ای:
متاسفانه اصطلاح سواد رسانه ای در دانشگاه ها و حوزه های کاری مختلف بسیار باب شده این در شرایطی است که کسانی که از این اصطلاح استفاده می کنند حتی با حوزه کاری سواد رسانه ای هم آشنایی ندارند و این امر از ناآگاهی افراد نشان می گیرد. در حال حاضر آنچه که دیده می شود این مساله که سواد رسانه ای با آموزش رسانه ای همچنین سواد اطلاعاتی به طور کامل متفاوت است و باید مرزبندی های دقیقی بین این مقوله ها ایجاد شود اما آنچه که نشان دهنده سواد رسانه ای و تعریف آن می تواند باشد این مطلب است که سواد رسانه ای ریشه ای از علم ارتباطات است که هم نیازمند شناخت و هم هنراست و بطور کلی با توجه به پیچیده بودن مجموعه سواد رسانه ای باید این علم از کودکی یعنی زیربنای رشد افراد بصورت یک مهارت شکل بگیرد و به مرور این مساله با تجربه تکمیل شود بطور کلی می توان گفت که سواد رسانه ای تجزیه و تحلیل مسایل توامان باشناخت و مخلوط شدن آن با هنر و در نهایت رسیدن به یک بینش و نگرش و انتخاب درست است. از آنجا که هر فردی از کودکی در معرض هجوم اطلاعات رسانه ای قرار می گیرد بایدتغییر نگرش در افراد پرورانده شود. سواد نوعی مهارت است به نحوی که در جامعه سنتی گذشته سواد یک مهارت و قابلیت خاص بود که کد گشایی شد و به شکل عادی در جامعه در آمد .
سواد رسانه ای نیز در حال حاضر یک مهارت است که با توجه به رشد و تعالی فرهنگ و علم ارتباطات در کشور و هجوم رسانه ها به مردم باید به مرور رشد سواد رسانه ای نیز رخ دهد. 

سواد رسانه ای یکی از مهارت های ارتباطی است که طی آن پردازش ها خود به خود صورت می گیرد و باعث کدگشایی از پیام های رسانه ای و ارتباط با دیگران می شود با تسلط به سواد رسانه ای اقشار مختلف می توانند بهتر به محتویات واقعی پیام ها دست یابند و با پیام های مناسب تری پاسخگوی پیام اولیه باشند و از آنجا که سواد رسانه ای آموزش و رشد معنایابی و معنا گذاریست توجه ویژه به این امر می تواند باعث رشد رشد جامعه شود. 
سواد رسانه ای به طور کلی شامل 4 بعد اساسی است . بعد نخست همان شناخت است که ازطریق آن می توان به محتوای پیام های اصلی دست یافت بعد دوم بعد احساسی است و ازآنجا که گاهی بعد احساسی بر عقلی در افراد می چربد باید به بعد احساسی سواد رسانه ای نیز توجه کرد به عنوان مثال یک پزشک با اطلاع از عوارض دخانیات به استفاده می پردازد و دلیل آن تمایل احساسی و نه عقلانی به دخانیات است که به همین جهت باید به بعد احساسی و نگرش به احساس جامعه نیز توجه کرد و اما بعد سوم شناخت هنری است که خود به سه زیر شاخه بصری. شنوایی و لامسه تقسیم می شود که متاسفانه در بحث بصری که همان موسیقی و صداست در کشور پرداخته نمی شود زیرا موسیقی به طور کامل تبدیل به سلیقه شده و به دید هنری آن که تشخیص موسیقی مناسب و آشنایی با نت هاست پرداخته نمی شود این در شرایطی است که در سایر کشورها قدرت تشخیص موسیقی خوب و واقعی آموزش داده می شود. اما در بحث ارتباطات بصری در حال حاضر فعالیت هایی در دانشگاه ها صورت می گیرد که در پی آن تدریس واحد های درسی دانشگاهی تا حدودی وضعیت را مناسب تر می کند اما در نهایت در بعد چهارم یا بعد نهایی که همان بعد اخلاقی است بیانگر این مطلب است که تمامی رسانه ها و پیام های آن در بر گیرنده ارزش و فرهنگ آن جامعه است .فرد باید در موجهای رسانه ای مختلف قرار گیرد تا با نگرش درست تری بتواند خود را با جوامع وفق دهد به همین دلیل است که برای دستیابی به سواد رسانه ای در بدو امر باید ابزارهای سنجش رسانه ای با استانداردهای علمی تطبیق یابد.
طی آخرین تحقیقات دو کشور کانادا و ژاپن از فعالان رشد و تعالی سواد رسانه ای هستندبه نحوی که کانادا به دلیل نزدیکی به امریکا و استفاده از رسانه های آمریکایی درگذشته ترویج دهنده فرهنگ امریکایی در خود بود به همین دلیل برای جدایی از این شرایط شروع و به ترویج و تویع فرهنگ خود در کنار فرهنگ امریکایی شد تا افراد جامعه بانگرش صحیح تری فرهنگ خود را بپزیرند در این جوامع به افراد آموزش داده می شود تا این امر را درک کنند که یک پیام از کجا آمده و چه هدفی را در بر دارد در این صورت افراد خود و با اختیار کامل خود حق انتخاب دارند و جوانانی هوشیار تر خواهند داشت اما متاسفانه در کشور ما سواد رسانه ای بر اساس نیاز بسیار اندک است و حتی در حد نیاز نیست . در حال حاضر تعدادی متولی برای آموزش سواد رسانه ای وجود دارد اما آنقدر پیشرفتی در کشور دیده نمی شود و می توان گفت که کشور ما در عرصه سواد رسانه ای در نقطه صفر قرار دارد.
از آنجا که روابط عمومی تاثیر فراوانی را در آگاهی بخشی به مردم جامعه دارد به نظر می رسد اگر فعالان این عرصه آگاهی بیشتری از سواد رسانه ای داشته باشند به عنوان سنسور جامعه می توانند نقش اساسی را در انتقال و ترویج پیام های صحیح به مردم داشته باشند و با استنباط صحیح نقاط ضعف و قدرت را شناسایی و نقش کلیدی را در رشد فرصت ها ایفا کنند.
در چنین شرایطی به نظر می رسد با توجه به رتبه پایین کشورمان در راستای سواد رسانه ای اگر زیربناهای رشد این عنصر اساسی در علم ارتباطات و جامعه از کودکی در مراکز آموزشی و مدارس ساخته شود و قدرت تشخیص و انتخاب موقعیت ها به افراد داده شود و در هر نهاد سازمانی به آموزش سواد رسانه ای پرداخته شود به طور قطع کشورمان به کشوری پویاتر و خلاق تر مبدل خواهد شد.

سواد رسانه ای یا بصیرت رسانه ای

جنگ رسانه ای

در زندگینامه جرج پنجم، پادشاه انگلستان، نوشته اند که بر پایه ی یادداشت های شخصی پزشک مخصوص او، در ساعت ۱۱ شب ۲۰ ژانویه ۱۹۳۶ قدری مرفین و کوکائین به پادشاه ۷۰ ساله و به شدت بیمار تزریق کردند و او چهل دقیقه بعد مرد. هدف از این کار نه تنها تسکین درد جرج پنجم، بلکه اعلام خبر مرگ او در روزنامه های خاص پسند صبح هم بود، زیرا لابد اگر می گذاشتند مرد محتضر آرام آرم بمیرد، انتشار خبر درگذشت او ممکن بود به “جراید کمتر مناسب عصر” بکشد.

چه چیزی می تواند عامل این دستکاری در واقعیت ها باشد؟! همانگونه که از دو مثال بالا پیداست، در جامعه ی کنونی واقعیت های اجتماعی – برخلاف حقیقت که مقوله ای مطلق است- توسط جامعه شکل می گیرد و چیزی بیرونی نیست. درواقع نکته مهم، بررسی نقش رسانه ها در ساخت و بیان واقعیت ها است. این روند در گذشته توسط گروه های اجتماعی مانند احزاب و … انجام می شد و جامعه شناسی به مثابه محور علم، هر واقعیتی را بررسی و تبیین می کرد، اما امروزه باید پذیرفت که واقعیات توسط رسانه شکل می گیرد و محور علم ، ارتباطات است، که امکان تغییر و دستکاری واقعیات را داراست.

اما نکته مهم در این بین، نقش مخاطب است به عنوان پذیرنده ی پیام رسانه. در ابتدای ظهور علوم ارتباطات، نظریاتی مطرح شدند که نقش مخاطب را “منفعل” تلقی می کردند و او را پذیرنده مطلق پیام می دانستند. رفته رفته، نقش مخاطب “فعال” شد و به گزینش پیام پرداخت. امروزه نگاه به مخاطب “مشارکت جو” است، درواقع اکنون مخاطب، خود تعیین می کند پیام های رسانه ای جمعی به چه سمت و سویی بروند. این مفهوم “مارشال مک لوهان” نظریه پرداز علم ارتباطات که “رسانه، همان پیام است”، به “پیام، همان رسانه است” تغییر پیدا کرده است. یعنی امروزه با گسترش دامنه استفاده از وسایل ارتباط جمعی و طیف گسترده پیام های دریافتی، رسانه به عنوان محملی برای بیان و ساخت واقعیت، نیاز به شناخت دقیق و عمیق دارد.

حال باتوجه به مقدمه ای که بیان شد، این سوال مطرح می شود که راه حل گره گشا برای رهایی مخاطب از این واماندگی رسانه ای چیست؟ چگونه می توان سخن حقیقت را از میان انبوه واقعیات ساختگی یافت؟ ابزار مخاطب برای یک مشارکت فعال در تعامل با رسانه چیست؟ تاثیرات ناخوشایند رسانه ها، متفکران علوم اجتماعی را به تامل واداشت تا به طراحی سازوکارهایی برای مصون سازی مخاطبان رسانه ها در برابر این تاثیرات ناخوشایند و ناگوار بیاندیشند، که توسعه ی “سواد رسانه ای” مخاطبان یکی از این سازوکارها بوده است.

این پیشنهاد بر این فرض استوار است که اگر مخاطب را با آگاهی و برخی پیش شرط ها واکسینه کنیم، هیچگونه محتوای رسانه ای نمی تواند تاثیر منفی خاصی بر آنها بگذارد. در واقع این فرض از دیدگاه برخی نظریه پردازان ارتباطات مانند “برلو” ناشی می شود که “معنی، قابل انتقال نیست” و در واقع معنی در خود مخاطب شکل می گیرد. به نظر می رسد تفسیر و تعبیر هر مخاطبی از یک پیام واحد متفاوت است؛ از این رو معانی مختلفی در مخاطبان شکل می گیرد. بنابراین اگر مخاطبان رسانه به چیزی که از آن با عنوان “سواد رسانه ای” یاد می شود، مجهز شوند، به طور قطع می توان تاثیرات اینترنت و ماهواره و … را کاهش داد. منظور از توسعه سواد رسانه ای این نیست که به مخاطبان توانایی کارکردن با رسانه ها یا ابزارهای مرتبط با آن ها را یاد دهیم که این را “آموزش رسانه ای” نامیده اند، نه سواد رسانه ای. منظور از سواد رسانه ای تجهیز کردن مخاطبان رسانه ها با توانایی ها و مهارت های تحلیل، نقد و ارزش یابی محتوایی رسانه هاست تا بتوانند تشخیص دهند که همچون رژیم غذایی، چگونه رژیم رسانه ای داشته باشیم.

با نگاه به تاریخچه ی این مفهوم نکات جالبی را مشاهده می توان کرد. “سواد رسانه ای” اولین بار در کانادا و با هدف “انتقاد از فرهنگ آمریکایی و کمک به ایجاد فرهنگ کانادایی” و سپس در ژاپن فراگیر شد. نکته ی قابل توجه این است که در برخی از این کشورها سواد رسانه ای آنقدر اهمیت داشت که آن را به عنوان یک ماده درسی درمیان مواد درسی دوره های تحصیلی گنجاندند.

شاید بتوان برای این واژه، یعنی “سواد رسانه ای” معادلی دینی پیدا کرد، چیزی که نیاز امروزه جامعه ی ما است و با بازتولید رسانه ای می توان آنها را زنده کرد. بصیرت؛ که در بیان رهبری اینگونه تعریف می شود: “در خودتان بصیرت ایجاد کنید. قدرت تحلیل در خودتان ایجاد کنید؛ قدرتى که بتوانید از واقعیت هاى جامعه یک جمع بندى ذهنى براى خودتان به‌وجود آورید و چیزى را بشناسید. این قدرت تحلیل خیلى مهم است. هر ضربه‌اى که در طول تاریخ ما مسلمانان خوردیم، از ضعف قدرت تحلیل بود. در صدر اسلام هم ضرباتى که خوردیم، همین‌طور بوده که حالا این ها بحث هاى تفسیرى زیادى دارد. در دوره‌هاى گوناگون دیگر هم همین‌طور است. نگذارید که دشمن از بى‌بصیرتى و ناآگاهى ما استفاده کند و واقعیتى را واژگونه در چشم مان جلوه دهد.”( بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر- ۱۳/۱۱/۱۳۷۷)

توسعه سواد رسانه ای- بخوانید بصیرت رسانه ای- در کشور ما پیشنهاد جدی و مهمی است که درصورت عملی شدن می تواند بسیاری از نگرانی های سیاستمداران فرهنگی و نیز خانواده ها را درخصوص عوارض رسانه ها برطرف کند.

در مجموع باید هشدار داد، پس از نتیجه نگرفتن غرب از حمله ی نظامی، تحریم اقتصادی، ایجاد چالش ها و بحران های سیاسی، اکنون مرحله بسیار پیچیده تر و نرم تری از تهاجم علیه انقلاب اسلامی ایران در مقایسه با گذشته شروع شده که خانواده ایرانی را با همه ویژگی های مختص خود هدف قرار داده و از هم پاشیده شدن خانواده ایرانی را به عنوان لازمه متلاشی شدن جامعه یکپارچه و متحد ایرانی، در نظر گرفته است. این مرحله از تهاجم را می توان مرحله «ایجاد بحران های اجتماعی» نامید که از طریق فضای مجازی نیز به شدت دنبال می شود و یکی از کارکردهای شبکه های اجتماعی مجازی را می توان در این راستا ارزیابی کرد. بنابراین باید در اسرع وقت به فکر چاره بود و در کنار اقدامات زیربنایی مانند فراهم کردن شرایط ازدواج جوانان و حل مشکلاتی مانند بیکاری و مسکن، از آموزش سواد رسانه ای- بصیرت رسانه ای- برای خانواده ها نباید غافل ماند.